LATINAJOEN ORRIALDEA...

Eta zer arraio dira latinajoak, jakin badaiteke?

Espainiako Hizkuntzaren Akademiaren arabera hauxe da 'latinajo' hitzaren esanahia:

1.m. despectiva y coloquialmente 'Latín malo y macarrónico'. 
2. m. despect. coloq. 'Voz o frase latina usada en castellano'. U. m. en pl.

Ikusten daitekeenez hitz itsusi edo desektiboa da. Beraz aurtengo ikasgai honetan 'despektibotasun' guztiez libratuko ditugu latinajo preziatuak. Hori dela eta honatx orain artean ikusitako latinismoen zerrenda, oso present izanen ditugunak bi arrazoirengatik.

I ) Latinajoen bitartez latina ikasiko dugu. Izan ere gramatika eta hiztegi aldetik erraztasunak baino ez dizkigute ematen bestelako testuen aurrean pistak eduki ditzagun.

et II ) Latinajoen bitartez ohartuko gara latinaren garrantziaz, izan ere edozein hizkuntzatan eta uste baino maiztasun handiagoaz erabiltzen baitira esamolde hauek. Gainera gehienek euren baliokide modernoa izaten dute eguneroko hizkeretan.

Bada, horixe, itzul diezaiegun distira eta gaurkotasun guztia latinismo eder hauei… Agindu bezala hor doaz, latinajoak!

Latinajoak 2014 – 2015

1.- Ebaluaketako latinismoak:

Aquila non capit muscas

Literalki ‘arranoak ez du eulirik harrapatzen’.  Adieraziz lehen mailako baliabideak edo pertsonaia garrantzitsuek ez dutela denborarik galdetu behar txikikeriatan: Handiak ez du txikikeriatan denborarik galtzen. Gaztelerazko matar moscas a cañonazos esaeraren baliokide litzateke. Iruñean zera esaten da… ‘cuesta más la salsa que los caracoles’.

Historia est magistra vitae

Literalki 'Historia bizitzaren maisua/irakaslea da'. Gizakiak esperientzia duen modu berean; munduak, herriek... historia dute, eta bertatik ikasi beharra dago. Esan ohi da gizakia dela hain justu harri berberarekin estropuz egiten duen animalia bakarra, beraz hobe dugu historia ongi ezagutu eta akatsak ez errepikatzea.

Inork txistea egin lezake, eta honakoa esan: La historia es la maestra de la vida; y la histeria la vida de la maestra.

Errare humanum est

Literalki: 'akatsik egitea gizatiarra da'. Senecak, filosofo eta idazle erromatarrak, esan omen zuen. Honela zera adierazten da. Gizakia gauza dela hanka sartzeko eta horretaz ohartzeko. Beraz gure espeziearen bertutea horixe da: akatsak egiten ditugula baina gai gara ohartzeko eta onartzeko. Hori dela eta, besteen hankasartzeekin indulgente izan behar dugu, bereziki nahi gabe izan denean.

SPQRSigla bat da. Senatus Populus Que Romanus esan nahi duena: ‘Erromako Senatu eta Herria’.
Erromako Errepublika garaiko leloa da, garai inperialean iraun zuena. Erromatar Errepublikaren garaian (Monarkia eta Inperioaren artekoan, K.a. III-I) senatua zen legeak egiten zituena.
Montesquieu izan zen XVIII mendean boterea modu arrazional batean hirutan banatu zuena: botere legegilea (legeak egiten dituena), botere exekutiboa (gobernua, legeak betearazten dituena) eta botere judiziala (legeak hautsiz gero, epaitzen duena).
Sailkapen honi jarraituz Erroman Senatua zen botere legegilea, eta senatarien arteko bi gizon hautatzen ziren botere exekutiboan aritzeko (kontsulak). Siglak subiranotasunaren sustraiak nabarmendu nahi ditu: Erromako erakunderik gorena eta herria bera: hiritar erromatarrak.
Gaur egun Erromako Udalak sigla erabiltzen jarraitzen du.

Ora et laboraBenito Nursiakoak orden erlijioso bat sortu zuen V. mendean: Benediktinoak.
San Benitoren ustez fraideek monasterioetan bizi behar zuten eta hainbat arau bete behar zituzten elkarbizitza erraztezko.Arau horiei guztiei ‘Regula Benedicti’ deritzaie (Benedictusen araua). Bertan agindu hau ematen zaie fraideei: ora et labora “otoitz eta lan egin ezazu” literalki. 

Vade mecum Literalki ‘joan nirekin’. Aginterazko aditza da (joan hadi, joan zaitez, zoaz… ve(te) + me (ablatibo singularra) + cum (preposizioa). RAEk dio tamaina txikiko liburua dela, erabilgarria eta ulergarria. Medikuek ‘Vade mecum’ bat izaten dute, non botika guztien posologia eta tratamendua agertzen den. Honela adierazten da liburuaren erabilgarritasuna eta ezinbestean kontsultatu beharra, beti gainean eraman behar denaren adierazle. Mecum forma latinoa, gero latina gaztelera bihurtzen zihoanean cum mecum forma, printzipioz okerra, erabiltzen has izen, oker, diogu, izan ere azken finean bitan errepikatzen baita cum preposizioa.
cum mecum > cummecum > cunmecu >  conmego >  conmigo…

In dubio, pro reo Literalki, 'zalantzaren aurrean, presoaren alde'. Inor epaitzen ari direla eta zalantzarik egotekotan eta probarik ezean epaituaren alde egin behar da.

Honela adierazten da zalantzarik txikienak epaia kolokan jarri behar duela: hobe da erruduna libre uztea, errugabea preso mantentzea baino. …hobe da erruduna libre uztea, errugabea preso mantentzea baino.

Bada beste esaldi bat honakoa diona: Absolvere nocentem satius est quam condemare innocentem… ‘hobe/komenigarriagoa da erruduna absolbitu, errugabea kondenatu baino. 

Alea iacta est! Literalki `zortea botata dago/La suerte está echada´. Ez dago atzera egiterik, egin beharrekoa egin behar’ zentzuan. 
Suetonio idazle erromatarraren 12 zesarren bizitzak izeneko liburuan zera kontatzen du Caius Iulius Caesarrek (K.a. 100eko uztailaren 12 edo 13a - K.a. 44ko martxoaren 15) esan omen zuela, Galia eta Italiaren arteko muga zen Rubikon ibaia zeharkatzean. Horrek Ponpeio eta Senatuaren kontra borrokan hastea adierazten baitzuen: gerra zibila. Jeneral erromatarrek ezin zuten armadarekin Italiako probintzian sartu, estatu kolpea suposatzen zuelako. Eta Zesarrek ibaia gurutzatzean gerra zibilaren ‘casus belli’a piztu zuen.Plutarcoren ustez ez zuen esaldia latinez esan, grezieraz baizik: ἀνερρίφθω κύβος! (Menandro autore greziarraren lan batean ateratzen den esaldia.[anerriphthô kubos] edo ‘jokoa has dadila!’ Egun esanahia zabalagoa izan daiteke eta, etsipenez esaten ahal da 'gureak egin du' esamoldera iritsi gabe, 'pikutara' adieraziz.

2.- Ebaluaketako latinismoak:

Video lupum

Literalki ‘otsoa dakusat’ (ikusten dut).

Subjektua ‘Ego’ da, ezkutuan dagoena baina aditzak salatzen diguna.

Gaztelerazko ‘Hablando del rey/ruin de Roma... por la puerta asoma’. Batuzek Hablando del ruin de Roma, presto asoma esaten dute...

Norbaiti buruz hizketan ari dira batzuk eta halako batean agertu egiten da. Egoera horietan abixu bezala erabiltzen da.

Agian gazteleraz esaten den ‘ver las orejas al lobo…’ hortik letorke ere… Batek daki.

Casus belli

Literalki ‘gerraren arrazoi edo aitzakia’: cassus,-us (4.a) + bellum,-i (2.a eta neutroa).

Gerra guztiak ekonomikoak direla ez da sekretu bat, dena den batzuetan gerran hasteko aitzakia ofizial bat izaten da, normalean historia liburuek oso kontutan hartzen dutena.

Adbz: I Mundu Gerraren cassus belli Franz Ferdinand Austriako Artxidukearen hilketa izan zen (1914an).

Lapsus calami, Lapsus linguae

Lapsus ‘akats, hanka-sartze, huts… resbalón’, eta calamus,-i: idazteko erabiltzen den kainabera edo makiltxoa da, buztin edo argizari taula txiki batean idazteko. Literalki idaztean nahi gabe egindako akatsa. 

Lingua,-ae, hizkuntza, beraz, hitz egitean egindako akatsa, hau ere, nahi gabe.

Dominus tecum

Aitzinean uste zen ‘atxis!’ egtean pertsona baten izpirituak ihes egin zezakeela gorputzetik.

Eta ez da teoria makala, izan ere giza gorputzak eragin baitezakeen abiadurarik handiena domimistikuak sortzen duena baita. Nolanahi ere, horrelakoetan, eta gaixotasunaren lehen sintoma ere badenez…

…latinez ‘Dominus te cum’ (Jauna zurekin) esaten zioten doministikua bota berri zuenari, egun ‘Jexux!’ horren pareko eta aitzindari.

Euskarak ohiko esamolde hori hartu zuen, estornudo kontzeptuarentzat:

                                               Dominus te cum> doministiku

Grosso modo

Ablatibo singularrean dago (2. dek)

'modu lodi edo potoloan' esan nahi du literalki.

'Orokorrean, gutxi gora behera'. Adibidez: Hauxe da, grosso modo, eginen duguna.

Gaur egun gaizki erabiltzen dute askok eta…

                 *a grosso modo esaten dute, 'a' hori beharrezkoa ez denean, izan ere esamoldearen barruan baitago preposizio hori, bukaerako -o horrek erakusten duen moduan; ablatibo singularreko bukaera baita.

In vino veritas [est]

  Literalki ‘*ardoan da egia’, baina euskaraz hobe da, ‘ardotan da egia’.

  In:‘ablatibozko preposizioa’

  + vino ‘Ab. sing.’ (2. dek.-ko neutroa)

  + veritas ‘nom. sing.’ (3. dek.-ko fem).

  Honela adierazten da ardoak egia azalerazten laguntzen duela. Behin baino gehiagotan entzunen zenuten ‘umeak eta mozkorrak egia esaten duten bakarrak dira’. Esaldiak zentzu hau azpimarratu nahi du.

  Egia da ere W. Shakespearek zera zioela: ‘Ardoak nahia pizten du, nahiz eta ekintza oztopatzen duen…’

A.D. MMXV (Anno Domini) Felix sit [tibi] annus novus !

Urte berri on!

Literalki:

‘Zoriontsu izan dadila [zuretzat] urte berria.’

‘Zoriontsu izan [dakizula] urte berria.’ 

Verba volant scripta manent...

Caius Titus izeneko senatariak esan omen zuen Senatuan.

…literalki zera esan nahi du:

“Hitzek hegan egiten dute, idazkiak mantentzen dira”.

Egun adostutako erabakiak edo aginduak idatziz uztearen garrantziaz hitz egiten digula uste da. Honela idatzirikoak hitz egindakoak baino askozaz pisu gehiago duela adierazten da, azken finean idatzitakoak betirako dirau…

Ikerlari batzuen aburuz, kontrakoa adierazi nahi zuen hasieran: alegia

‘ozenki esandako hitza urrunago iristen ahal zela (hegoak izanen balitu bezala),

idatzitakoa, aldiz, paperaren gainean geratzen da inolako oihartzunik lortu gabe.

Excusatio non petita…

…accusatio manifesta

Literalki: Eskatu gabeko zuritzeak (aitzakiak) erruduntza salatzen du.

Galdetu gabe aitzakiekin hasten denak erruduntza adierazten duela esan nahi du.

Esaterako irakasleak haserre aurpegia jartzen du gelan gertatutako ezerengatik eta batek berehala: ‘Ni ez naiz izan!’ Ziurrenik zerikusirik izanen du horrek.

Grrrrrr...

‘El que se excusa se acusa’ esaten da gazteleraz…

Pecunia non olet

Itzulpena: diruak ez du usaintzen.

Erroman dena probesten zen. Eta txisa oso erabilia zen fullonica (lavandería) eta tintoreriatan  lixibaren ordez, izan ere txisak amoniakoa baitu (NH3).

Horregatik Vespasianok zerga berezi berri bat jarri zien estoldetan jasotzen zen txisa erabiltzen zuten  tintorero eta fullonica jabeei.

Titok, Vespasianoren semeak kritika egin zion bere aitari, horrelako zerga ez zela bidezkoa esanez.

Esaldi honekin erantzun zion aitak, adieraziz durak ez duela usainik eta berdin duela nondik datorren…

R.I.P.

Siglak bat da: Requiescat in pace.

Literalki ‘bakean atseden har beza’ eta siglen bitartez adierazi ohi da. Gazteleraz ere D.E.P. (Descanse en paz) ikusi ohi da sarri. Responso izeneko otoitz kristautik dator, honela bukatzen dena:

Requiem aeternam dona ei Domine.   ‘Emaiozu jauna betirako atsedena.

Et lux perpetua luceat ei.                         Eta betiereko argiak argi dezala.

Requiescat in pace.                                   Bakean atseden har beza.

Amen.                                                          Hala bedi’.

Ingeleraz ere sigla berberekin agertzen zaigu rest in peace esaten baita...

Erromatar Inperioaren garai paganoan (IV mendera arte) S.T.T.L. sigla erabiltzen zen hilarrietan:

Sit Tibi Terra Levis. Lurra bekizu arin zuri /Lurra arin izan dakizula. Hortik egun sarritan esan ohi den ‘que te sea leve’. 

Vanitas – Memento mori

3. deklinabideko hitza dugu: vanitas,-atis.

Literalki: itxurakeria, banitatea, gezurra, esan nahi du. Baina testuinguruaren arabera: harrokeria, faltsukeria, itxurakeria adieraz lezake.

Barroko garaiarekin batera eta 1545ko Kontrarreformaren ideologiaren eraginez vanitas kontzeptua agertzen zaigu artean, bereziki pinturan.

Banitatea finean, kualitate hutsala, hutsa, edukirik gabea da: vanitas vanitatum, omnia vanitas, banitateen banitate, gauza oro banitate [dira] dio bibliak

Zertarako fama, boterea, dirua, jakinduri mugagabea, azken finean heriotza berdintzaile eta beldurgarria etorriko denean?

Ideia hau nagusi da XVI eta XVII mendeetako koadroetan. Gogoan izan Hans Holbeinen Enbajadoreak koadroa (Londreseko National Gallery) edo Valdés Leal pintorearen In ictu oculi (Begi kolpean) edo Finis Gloriae Mundi (Munduko aintzaren amaiera).

3. deklinabidekoa dugun vanitas, -atis honetatik vanidad, vanidoso…

Memento mori esamoldeak… aldiz ‘gogoratu hilko zarela…’ adierazi nahi du.

Recuerde el alma dormida,

avive el seso y despierte

contemplando

cómo se pasa la vida,

cómo se viene la muerte

tan callando,

cuán presto se va el placer,

cómo, después de acordado,

da dolor;

cómo, a nuestro parecer,

cualquiera tiempo pasado

fue mejor.

Nuestras vidas son los ríos

que van a dar en la mar,

que es el morir;

allí van los señoríos

derechos a se acabar y consumir;

allí los ríos caudales,

allí los otros medianos

y más chicos,

y llegados, son iguales

los que viven por sus manos

y los ricos.

carpe diem

Literalki ‘probestu eguna’. Horaziok (K.a. I) Odak (Odae) lanean… Jatorrizkoan zera dio:

Carpe diem quam minimum credula postero

Literalki… hel izaiozu egunari, eta hurrengoan ez ezazu sinetsi…

Honek bi aukera uzten dizkigu:

            A ) Egin ezazu gaur eta biharko ez utzi…

            B ) Probetxa ezazu eguna (bizitza), auskalo nola gauden bihar…

Bere gai nagusietako bat izan zen ‘beatus ille’rekin batera.

A ) Egin ezazu gaur eta biharko ez utzi…

 No dejes para mañana lo que puedas hacer hoy…

Kristautasunak hau hartu du:

            ‘Contra la pereza, diligencia…

B ) Probetxa ezazu eguna (bizitza), auskalo nola gauden bihar…

Deja para mañana lo no que puedas/no quieras hacer hoy…

Hedonismoa, Epikuro…

            ‘Contra la pereza, nada… más pereza

Gogoan izan Bertrand Russell-en ‘Elogio de la ociosidad’…

Eta Hildako poeten kluba filmean diotena… carpeeeee… dieeeeeem…!

Locus amoenus

Literalki 'toki atsegina'. Poesia erromatarrean gai garrantzitsua izan zen, hiriaren zalapartari eta bizimodu urbanoari kontrajarria. Ernazimenduan, barrokoan eta erromantizismoan nagusiki landu zuten olerkariek: Ezaguna da Garcilasoren Egloga de Salicio y Nemoroso, artzai giroko poema luzea:

El dulce lamentar de dos pastores,

Salicio juntamente y Nemoroso,

he de contar, sus quejas imitando;

cuyas ovejas al cantar sabroso

estaban muy atentas, los amores,

(de pacer olvidadas) escuchando.

Tú, que ganaste obrando

un nombre en todo el mundo

y un grado sin segundo,

agora estés atento sólo y dado

el ínclito gobierno del estado

Albano; agora vuelto a la otra parte,

resplandeciente, armado,

representando en tierra el fiero Marte;

collige, virgo, rosas

Decimus Magnus Ausonius (Burdigala, Bordele K.o. IV) poeta latinoak landu zuen aurreneko aldiz; honelaxe dio:

‘…collige, virgo, rosas dum flos novus et nova pubes,

et memor esto aevum sic properare tuum.’

Itzulepna: 

'...har itzazu loreak, neska, loreak fresko eta gaztaroa berria den bitartean

eta gogoan izan denbora (zure adina) aurrera doala‘.

Mezuak bizitzaren 'udaberria' - gaztaroa - probetxatzearen aukera azpimarratzen du.

Horror vacui

Horror,-is: 3.a izua, beldurra, vacuus,-ui hutsa, vacío. Literalki ‘hutsari beldur’, ‘terror al vacío’.

Gazteleraz 'doblete' linguistikoa eman du: vacío (hitz patrimoniala) eta vacuo (kultismoa).

Artean azalera oso dekoratuei aipatzen zaie horrela. Izkinik txikiena dekoraziorik gabe utzi izanari deritzo horrela. Arte mota asko dira dekorazioa horror vacui praktikatzen dutenak: hego eta ertamerika, asia, herri islamikoetako artea, gotikoa, barrokoa…

Horror,-is izenarekin –bilis atzizkia, posibilitatea adierazten duena, erantsita horribilis,-is sortzen da. Honekin lotu abeste latinajo ezagun bat bada: Annus horribilis

Literalki ‘urte tamalgarria’. Horribile aditzondoa, tamalez. Garai edo aro kaxkar bati buruz hitz egiten denean esamolde hori.

Omnibus

Omnis, omnis… dena. Bertatik: omnívoro (orojale), omnisciente (orojakile)… Pluralean omnes (N., B. eta Ak.) eta ‘gauza guztiak’ bezala itzuli ohi da.

XIX mendean industria iraultzarekin batera talde handien eguneroko garraio zerbitzuak jarri ziren martxan: fabrika handiak eraiki ziren eta langileek  bertaratzeko zaldirek tiraturiko gurdi zerbitzuak jarri ziren.

Sursum corda!

Literalki ‘gora bihotzak!’.

3. deklinabideko hitza da cor, cordis (bihotza) eta aldi berean neutroa, horregatik plurala –a bukaeran dauka.

Jatorriz garai meza hasieran apaizek esaten zuten: Sursum corda!, eta denek erantzun egiten zioten: Habemus ad dominum. Gaur egun animo espresioa da: gora bihotzak!

Sursumcorda edo Sunsuncorda, pertsonaia garrantzitsutzat hartzen da: ‘…aunque lo diga el Sunsuncorda’.

Homo homini lupus est

3. deklinabideko hitz dugu ‘homo’ eta esaldi honetan nominatiboa eta datiboa (nor eta nori) agertzen zaizkigu jarraian. Lupus 2.koa sum aditzaz lagundua atributua da eta literalki honakoa esan nahi du:

  ‘gizakia otsoa da gizakiarentzat’.

Tomas Hobbes (1588-1679) filosofoak aipatu eta ezagun egin zuen, baina lehenagotik ere bazen. 

Tito Maccio Plautok (254-184 a.C.) bere lan Asinaria  (astoak protagonista dituen lanean) Lupus est homo homini, non homo idatzita utzi utzi zuen adieraziz ‘gizakia otsoa da gizakiarentzat eta ez gizaki’.

Panem et circenses

Literalki – eta biak akusatiboan, sing. eta pl.ean – ogia eta zirko ikuskizunak.  

Juvenal poeta erromatarrari egotzi zaio esaldia. Enperadore erromatarrak sarritan erakutsi ohi zuten politika – nolabait deitzearren – kritikatuz. 

Herritar xeheen klaseari – plebs,-is – ogia, zein garia eta zirkorarko sarrerak doan eman ohi zitzaien. Honela herriaren mesedea irabazten zuen enperadoreak, edo behintzat herria ase eta kornforme mantentzen zen. Julius Caesar izan zen lehena jarrera hau erakusten.

Egungo gizartean horrelakorik al da?

Ubi alium, ibi Roma

Literalki ‘non baratxuria, han Erroma’.

Adieraziz erromatar zibilizazioari baratxuri edo berakatz usaina zeriola. 

Nonbait oso gustuko zuten landare zaporetsu honen erabilera erromatar gastronomian. Alium hitzak ‘ajo’ (gazteleraz) eta ‘all’ (katalanez) eman du.

Antzerako esamoldea bada, egitura aldetik bederen: Ubi bene, ibi [est] patria: ‘ongi [gauden] tokia, hantxe da aberria’ literalki.

Egiazki erromatarrak kolonizatzaile apartak izan zirela eta egia da, aberri asko sortu zituztela…

Caesaris caesari, dei deo…

Literalki Zesarri zesarrena eta jainkoari jainkoarena. Bibliako esaldia dugu eta gaur egun eliza eta estatuaren banaketarako erabiltzen da sarritan.

San Jeronimoren Vulgata izeneko lehen biblian – latinez idatzita eta horregatik du izen hori – honela zihoen,

‘…Reddite ergo quae sunt Caesaris, Caesari et quae sunt Dei Deo, ‘emaiozue Zesarri zesarrena dena eta jainkoari jainkoarena dena’. (Mateo 22,21).

Erdi Aroan sekulako istiluak izan zituzten aita santuek eta errege-erregin europarrek. Zeinek zeini gailendu, zeinen autoritate azen bestearen gainetik. Botere banaketa azpimarratzeko esaldi hau erabiltzen zuten errege-erreginen aldekoek.

Cesar hitzetik, eta enperadore zentzuan datoz,  tsar edo zar (Errusiako enperadore titulua), eta kaiser (Alemaniako enperadoreen izena)…

3. Ebaluaketako latinismoak

Vox populi, vox dei [est]

Literalki ‘herriaren ahotsa, jainkoaren ahotsa [da]’.

Adieraziz kalean, herriak esaten duena dela garrantzia gehien duena. Gazteleraz ere entzun ohi da: ‘Lo que el pueblo dice va a misa’. 

Gaur egun lehen partea da berez erabiltzen dena. Notizia bat oso ezaguna denean kalean esaten dela esaten denean erabiltzen da. Hau vox populi da, mundu guztiak daki.  

Post hoc ergo propter hocLiteralki ‘honen ondoren, beraz, honek eraginda’. Batzuetan ‘post hoc’ laburbildu egiten du.
Berez falazia bat da… Nahiz eta hasiera batean egia irudi lezakeen, zerbaiten ondotik gertatu izanak ez du adierazi nahi zerbait horrek eragina denik…
Esaldiaren atzean ideia sakonago bat dago: jarraitasun kasuala ala kausa faltsuari buruz ari zaigu. Izan ere gertaera baten ondoren beste bat ematen denean, askotan lehena bigarrenaren kausatzat – eta bigarrena lehenengoaren efektutzat – hartzen ahal dira, nahiz eta euren artean zerikusirik ez izan.
Hauxe izanen litzateke bere eskema: Atzo A gertaera izan zen. Gaur aldiz, B gertaera izan da. Beraz pentsa daiteke Ak B eragin duela.
Honela, goizero-goizero oilarrak kukurruku egiten du eguzkia ateratzean, beraz oilarrek eguzkia aterarazten dute.

Adibide gehiago…
A ) Petrikilo batengana joan naiz…
B ) gripea sendatu zait…
C ) beraz… petrikiloak sendatu nau…

TV ES PETRVS ET SVPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI CAELORUM
Horrela kontatzen du San Mateok (16, 18) itun berrian.
Nonbait Jesukristo zuzendu zitzaion esanez ‘…zu Pedro zara eta harri honen gainean nire eliza eraikiko dut eta zuri emanen dizkizut zeruetako erresumaren giltzak’.
Eta hauxe da itzulpen literala… noski… Hizkuntza metaforikoaz beteriko hitzak dira:
Pedro eta harri kontzeptuak latinez oso gertu daude (Petrus et petra) eta bere ikasle izandakoa ondorengo izendatzen du esanez elizaren ardatz edo ‘lehen harri’ izanen dela, eraikinek izan ohi dutenen pareko. Elizaz bai eraikinaz, zein instituzioaz.
Eta berez San Pedro lehen aita santu bihurtu zen, Erromara joatea egokitu baitzitzaion.
Han martirizatu zuten K.o. (noski) 67an. Buruz behera gurutziltzatuz, Michelangelo Merisi, il Caravaggio pintore ospetsuak irudikatu bezala.
Hitzok San Pietro Vatikanoko kupularen azpiko danborrean daude adierazita: 2 metroko garaiera dute. Eta oso sinbolikoa da kontua: Vatikanoko kupularen azpian nekropoli erromatarra topatu zen XX mende erdialdean eta haietako batean ‘Petrus enim’, hementxe da Pedro inskripzioa topatu zuten.
Aldi berean zeruko atezain ere kontsideratzen da San Pedro. Hortik, santua irudikatzen den bakoitzean eskutan giltza duela azaltzen da.

Egungo Vatikano hiriak ere bi gurutzatutariko giltza aurkezten ditu tiara baten – aitzineko pontifizeen kapelaren – azpian.

Bitxikeria bat: Bartzelonako mendi batek honela du izena eta bertan dagoen atrakzio parkeak ere bai. San Mateoren ebanjelioan bertan beste bitan aipatzen omen da tibi dabo esamoldea. Deabruak berak erabili omen zuen 'Jesuskristori bere aldera pasatzeko komentatu zioenean': "…et dixit illi haec tibi omnia dabo si cadens adoraveris me" Alegia, '...eta hark [deabruak berak, jarl!] esan zion: zuri hau dena emanen dizut belauniko jarri eta ni adoratzen banauzu ...'

Extra omnes!

Horixe da mende bakoitzeko aldi bakan batzutan entzun daitezkeen esaldiak. Eliza katolikoan, aita santua hiltzean prozesu luzea jartzen da abian. Konklabea du izena eta literalki sixtinoan  esamoldeak, giltzarekin edo giltzaz [itxia] adierazi nahi du. Mundu osoko kardinalak elkartu egiten dira Vatikanoko kapera sixtinoan, giltzapeko bileran aita santu berria hautatzeko. 

Arratsaldez hasten da konklabea, kardinalak segizioan sartu egiten dira kaperan. Denak barruan direnean extra omnes!, ‘denak kanpora!’, oihukatzen du zeremonia maixuak eta konklabean parte hartzeko eskubiderik ez duten oro kaperatik ateratzen dira.

Kardinalek hainbat bozkaketa egiten dituzte, kardinal - hautagaietako batek botuen bi heren (%66) lortzen dituen arte. Botuak irakurri ondoren gehiengorik lortu ezean sutondora botatzen dira.

Kapera sistinoko tximiniak ke beltza botatzen du, San Pedroko plazan daudenei oraindik aita santurik ez dela adieraziz. Kardinal batek portzentaia hori edo gehiago lortzean, ke zuria botatzen du tximiniak; fumata bianca deitzen diote horri italieraz.

Gaudium magnum… habemus papam!

Horren ondoren aita santuak izendapena onartzen du eta horren ondoren protodiakono deitzen den kardinalak Gaudium magnum… habemus papam, ‘Aita Santurik badugu’, oihukatzen du Vatikanoko San Pietroko balkoitik.
Aita santu berria balkoira atera eta txalo zaparradaren ondoren bere aurreneko ‘urbi et orbi’ (hiriari eta munduari) bedeinkazioa eskaintzen du.
Nuntio vobis gaudium magnum, habemus Papam: Eminentissimum ac Reverendissimum Dominum, Dominum Angellum, Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalem Roncalli, qui sibi nomen imposuit Ioannes XXIII. 

Quod natura non dat Salamantica non praestat
Literalki ‘Naturak ematen ez duena, Salamankak ez du uzten’.
Adieraziz berezkoa ez badugu, jakinduria ezin dela nolanahi erosi ala eskuratu.
Salamanka Gaztelako unibertsitaterik zaharrenetako eta egun ospetsuenetako bat izaten jarraitzen du.
Gaztelerazko Donde no hay mata, no hay patata esaldiaren baliokide izan liteke, adieraziz ‘Jaiotzez ez baldin badago aurredisposiziorik jakinduriarako, zail xamar suertatuko zaiola inori taxuzko ezer ikastea.

E pluribus unum (heraldikoa I)

Hauxe da Estatu Batuetako (AEBetako) armarrian ikus daitekeen esaldia.

Independentzia gerraren hasieran (1776an) lelotzat hartu zuten aitzinako 13 koloniek

(New Hampshire -  Georgia arteko 13 estatuak).

Eta ez da harritzekoa izan ere 13 letra baititu leloak berak.

Hauexek ziren kolonia izateari utzi zioten hasierako 13 estatuak: New Hampshire, New York, Massachusetts, Connecticut, Maryland, Virginia,  Pennsylvania, Rhode Island, Delaware, New Jersey,  Georgia, South Carolina eta North Carolina .

Zera esan nahi du literalki:

ugari haetatik batera…

E ‘ablatibozko prep’ + pluribus ‘ab. pl.’ + unum ‘ak. sing’.

edo a partir de estos muchos, uno.

Eta ez da harritzekoa izan ere 13 letra baititu leloak berak.Gaztelerazko todos a una…

edo Belgikako armarriak dioen bezala: l’union fait la force…

edo euskarazko ‘zazpiak bat’ leloen baliokide da.

Benedictus dominus deus meus (heraldikoa II)

Antso Azkarraren zigiluak halaxe zioen.

Sigilum Regis Sancii:

sigilum =>  Euskaraz: zigilu.

Gazteleraz: sello (pat.)

  eta kult.: sigilo  

Literalki: ‘Bedeinkatua Jauna, jainko nirea’

ala ‘bedeinkatua (bedi) nire jainko jauna’.

‘Bene dictus’ ongi esana…

Bibliatik hartutako esaldia da (Salmoen liburutik)

Arrano beltzaren inguruan. XIIIaz geroztik armarria aldatu zen gaur egungoaren antzerakoa hartuz. Arrano beltzaren inguruan. XIIIaz geroztik armarria aldatu zen gaur egungoaren antzerakoa hartuz.

Utrimque roditur (heraldikoa III)

Karlos Bianako printze zenaren armarrian agertzen zen legenda da.

Bi zakur zurik hezur baten kontura borrokatzen ar idira eta literalki ‘…[eta] alde bietatik karraskatzen naute’.

Adituen arabera Frantzia eta Gaztela irudikatzen dute bi zakurrek, eta euren Nafarroa irensteko gogoa edo gutizia, bereziki.

Pertsonaia kuriosoa izan zen Karlos printzea. Kultura, Aristoteleren irakurle eta itzultzaile borrokatua izan zen.

Patet omnibus janua, cor valde magis  (heraldikoa IV)

Jende gutxik daki baina hauxe da Iruñeko Udaletxearen atari gainean irakur daitekeen leloa. Literalki ‘atea guztiondako dago irekia, baina batez ere bihotza’.

Bere erabilera ez da apenas ezagutzen eta ziurrenik XVIII mendean Iruñeko udaletxea eraikitzean bertako pertsonaia kulturen bat, apez bati akaso, ongi etorri esaldi bat asma zezan eskatuko zioten. Eta hauxe izan zen.

Ecce homo

Literalki ‘hemen da/duzue gizona’ adierazi nahi du. Bibliako itun berriaren arabera Pontzio Pilatosek, Judeako prefektuak, honela aurkeztu zion Jesukristo Jerusalemgo herriari. Horren ondoren epaitu eta errudun aurkituz, gurutziltzeko ebazpena eman zuen.

Ikonografian Jesukristoren irudi tamalgarria aurkezten da une honetan, jipoitua eta umiliatua. Hori dela ecce homo irudi lazgarri edo kezkagarri duen pertsonari ere aplikatzen zaio: ‘Está hecho un ecce homo’ edo kolokialki ‘está hecho un cristo’ esaten da.

Italieraz ecco l’uomo esaten da, apenas aldaketa fonikorik gabe eta lurrin marka baten leloa izan da urtetan.

De facto / de iure

Ablatibozko preposizioa + factus (ablatibozko forman). 

Iuris,-is…Esamolde asko erabiltzen zuzenbidearen munduan… eta ‘berez, egitez, de hecho, in fact’ esan nahi du. 

Honekin zera adierazi nahi da: nahiz eta legez modu batean egin beharko litzatekeen, berez honela egin ohi da. Edo biztanleriari buruz hitz egiten denean zera esan daiteke: Erroldaren arabera 200.000 biztanle ditu Iruñeak baina de facto 220.000 ditu. 

Bere aurkako latinoa de iure da. Eta legez, edo legearen arabera adierazi nahi du.